Een Web zonder Spin: Over sociale media en het verdwijnen van empathie

Instagram heeft sinds kort een nieuwe functie: het sociale medium vertelt je nu wanneer je ‘up-to-date’ bent. Deze melding krijg je als je alles wat er de afgelopen 48 uur te zien viel hebt gepasseerd tijdens het scrollen. De eerste keer dat ik deze melding kreeg overviel mij de bewustwording van hoezeer, maar vooral hoe ongemerkt sociale media mij in hun greep hebben. Als een spons absorbeer ik alle statusupdates en gedeelde foto’s en neem deze net zo levenloos op als het voorwerp genoemd aan het begin van deze zin. Op z’n zachtst gezegd verbaast het mij hoe ongeïnteresseerd en gevoelloos ik andermans geluk en plezier, maar ook leed en verdriet op sociale media tot me neem. Hoe kan dit?

Het is alsof er een andere realiteit heerst op sociale media, één waar gevoelens en ervaringen niet echt zijn, maar het enkel draait om de foto’s en geschreven woorden die daaruit voortkomen. Een realiteit waar je als het ware enkel toegang toe krijgt als je je ontdoet van alles wat jou in deze echte wereld mens maakt. Larnier (2018) noemt dit in zijn boek Tien argumenten om je sociale media-accounts nu meteen te verwijderen het sociale verlies aan de waarheid. Hij omschrijft hiermee een werkelijkheid waarin ‘mensen zo veel aandacht besteden aan de strijd om sociale status dat ze blind kunnen worden voor al het andere, voor elke grotere of meer fundamentele waarheid’ (p. 72). En met deze meer fundamentele waarheid doelt Larnier op het verschil tussen de waarheid zoals deze is, hier en nu, waarneembaar voor iedereen, en de waarheid die zich aandringt zodra een socialemedia-account geopend wordt. Het grote verschil is dat deze laatste waarheid verschilt per individu. En wanneer de werkelijkheid niet meer eigendom is van een gemeenschap, is een individualisering van de maatschappij onontkoombaar.

Nu is dit niet nieuw, Stronks schreef al over een maatschappij die zich steeds meer op het individu richt in haar oratie Maatschappij als medicijn uit 2007, maar dat de grote lepel die sociale media hier in de pap heeft nu pas ontdekt wordt is op z’n minst laat te noemen. Te laat, eigenlijk, want de sociale media hebben ons stevig in hun grip en zijn niet van plan los te laten. Zodra je een socialemedia-account opent word je overspoeld door foto’s, plaatjes, memes, quotes, status-
updates enzovoorts. Je scrolt erlangs, misschien wel net zo levenloos als ik, maar wat zie je nou echt? Je ziet content, zoals ze dat in de wereld van de sociale media zo mooi noemen. Een woord dat heel karakteristiek net iets te ver afligt van het woord inhoud, wat er eigenlijk mee bedoeld wordt. Je weet niet wat die persoon bewogen heeft die foto te plaatsen, en die persoon ziet niet in welke omgeving en op welk moment jij deze foto waarneemt. Dit is precies wat Larnier (2018) beargumenteert in zijn derde argument van de tien uit zijn titel: ‘door sociale media wordt alles wat je zegt betekenisloos’. In de ‘echte’ realiteit spreekt de context namelijk meestal vanzelf, terwijl we online vaak weinig of geen mogelijkheid hebben om deze te kennen of te beïnvloeden. Larnier beargumenteert dat een uiting op een sociaal medium communicatie en cultuur onbeduidend maakt, omdat de hele mededeling oppervlakkig en zelfs voorspelbaar is. Dit trekt de gemeenschappelijke bodem onder onze voeten vandaan en gaat gepaard met een onvermijdelijke afname van ons samenhorigheidsgevoel. De verraderlijke afwaardering van een referentiekader, zoals Larnier (2018) dit beschrijft, heeft niet alleen invloed op de manier waarop we onze boodschap overbrengen, maar ook op de manier waarop we de boodschap van anderen interpreteren. Op het moment dat ik dit las kon ik niet alleen mijn eigen ongeïnteresseerdheid meteen plaatsen, maar ook het gevoelloos zijn voor de informatie die anderen op sociale media plaatsen. Er is namelijk helemaal geen context, ik zie geen emotie in het gezicht van die persoon, ik hoor niet wat er aan de post vooraf is gegaan en ik voel niet wat diegene met alles wat hij of zij is uitstraalt. Nee, de posts op sociale media zijn lege, zielloze weergaves van een individuele werkelijkheid. De versie van de wereld die jij ziet is onzichtbaar voor de mensen met wie jij jouw interpretatie daarvan deelt, en de versie van de wereld die anderen zien is onzichtbaar voor jou. Zo ontstaan er twee verschillende werkelijkheden waartussen het grootste verschil is dat er in de ‘echte’ werkelijkheid gedeelde omgevingsprikkels in overvloed zijn, terwijl deze op sociale media vrijwel geheel niet bestaan.

Bijzonder is dat de analogie met de individualisering van de samenleving zoals Stronks (2007) deze beschrijft in haar oratie getiteld Maatschappij als medicijn, evident is. De auteur beschrijft hoe de huidige maatschappij hamert op een ‘eigen verantwoordelijkheid’ waarin het samenhorigheidsgevoel naar de achtergrond wordt geduwd. Zoals net beschreven bestaat sociale media uit een enclave van individuele werkelijkheden. Als iedereen in zijn of haar eigen werkelijkheid leeft, en tegelijkertijd blind is voor de werkelijkheid van een ander, dan is een eigen verantwoordelijkheid heel logisch. Als we allemaal een eigen realiteit hebben, dan zijn we allemaal alleen maar verantwoordelijk voor ons eigen leven in die werkelijkheid, simpelweg omdat deze werkelijkheid onzichtbaar is voor iedereen eromheen.

Er is een woord voor het vermogen je te verplaatsen in de werkelijkheid van een ander: empathie. Empathie is, zoals Larnier (2018) dit heel erg mooi beschrijft, de brandstof die een fatsoenlijke samenleving gaande houdt. Empathie is als de 3D bril die je nodig hebt om diepte te zien in het leven van iemand anders en zelfs in je eigen bestaan. Zonder deze 3D bril is alles oppervlakkig, en ziet het leven van iedereen er hetzelfde uit. Eén van Larniers argumenten is dan ook dat het gebruik van sociale media ten koste gaat van je empathisch vermogen. Larnier gebruikt de bekende uitspraak ‘eventjes in iemands’ anders schoenen staan’ om dit duidelijk te maken. Je kunt mensen namelijk niet begrijpen als je niet een klein beetje weet hoe het is om in hun schoenen te staan. Het is dus niet enkel de betekenisloosheid van je uitingen op sociale media, en het is zelfs niet de scheidlijn tussen de ‘echte’ werkelijkheid en de individuele werkelijkheid op sociale media die steeds meer verdwijnt, wat écht zorgt voor een ‘ieder voor zich’ mentaliteit is het verdwijnen van context en daardoor van empathie. Denk hier eens bij na de volgende keer dat je sociale media opent en langs de eindeloze content scrolt. Hoe zou het zijn om op basis van wat je ziet in andermans schoenen te staan? Het gebrek aan empathie is meteen evident. <<